W okresie pokoju obrona cywilna współuczestniczy w ochronie ludności i środowiska naturalnego przed nagłymi i rozległymi zagrożeniami powstałymi w wyniku działania sił przyrody lub awarii obiektów technicznych, szczególnie przed tymi, które powodują skażenia toksycznymi środkami przemysłowymi, skażenia promieniotwórcze oraz zatopienia, huragany itp., organizuje system wczesnego ostrzegania i przygotowuje ludności do powszechnej samoobrony.

Obrona cywilna ma na celu ochronę ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny oraz współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz usuwaniu ich skutków. Terenowymi organami obrony cywilnej są wojewodowie, starostowie, wójtowie lub burmistrzowie (prezydenci miast).

Do zakresu działania szefów obrony cywilnej województw, powiatów i gmin należy kierowanie oraz koordynowanie przygotowań i realizacji przedsięwzięć obrony cywilnej przez instytucje państwowe, przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne oraz organizacje społeczne działające na ich terenie.

Zadania obrony cywilnej obejmują w szczególności:

• wykrywanie zagrożeń oraz ostrzeganie i alarmowanie,
• organizowanie ewakuacji ludności,
• przygotowanie budowli ochronnych,
• zaopatrywanie ludności w sprzęt i środki ochrony indywidualnej,
• zaciemnianie i wygaszanie oświetlenia,
• organizowanie i prowadzenie akcji ratunkowych,
• udzielanie poszkodowanym pomocy medycznej,
• walkę z pożarami,
• przygotowanie oraz prowadzenie likwidacji skażeń i zakażeń,
• ochrona żywności i innych dóbr niezbędnych do przetrwania,
• organizowanie doraźnych pomieszczeń i zaopatrzę nią dla poszkodowanej ludności,
• zabezpieczenie dóbr kultury, urządzeń użyteczności publicznej, ważnej dokumentacji,
• doraźne przywracanie działania niezbędnych służb użyteczności publicznej, w tym pomocy w budowie i odbudowie awaryjnych ujęć wody pitnej,
• doraźną pomoc w przywracaniu i utrzymaniu porządku w strefach dotkniętych klęskami,
• doraźną pomoc w grzebaniu zmarłych.

Zadania Obrony Cywilnej w czasie pokoju obejmują:

• działalność planistyczną i prace organizacyjne,
• działalność szkoleniową i upowszechniającą w zakresie problematyki obrony cywilnej,
• przygotowanie ludności do uczestnictwa w powszechnej samoobronie.

Do obowiązków ludności w zakresie przygotowań do powszechnej samoobrony należy:

• zapoznanie się z rodzajami, sposobami ich ogłaszania i odwoływania oraz zasadami zachowania się po usłyszeniu poszczególnych sygnałów alarmowych,
• zapoznanie się z rozmieszczeniem najbliższych budowli ochronnych w miejscu pracy i zamieszkania,
• zaopatrzenie siebie i członków rodziny w indywidualne środki ochrony przed  skażeniami,
• zaopatrzenie domowej apteczki w podstawowe leki i materiały opatrunkowe,
• opanowanie zasad i sposobów udzielania pierwszej pomocy poszkodowanym,
• zgromadzenie i odpowiednie zabezpieczenie zapasów żywności i wody dla siebie i rodziny na czas utrzymywania się zagrożenia,
• przygotowanie mieszkania (budynku) pod względem ppoż. i ochrony przed skażeniami, itp.
• zapoznanie się z zasadami wykonywania prostych prac ratunkowych w rejonie porażenia,
• przypadku zarządzenia ewakuacji - zabezpieczenie mienia, wyłączenie dopływu wody, prądu, gazu, spakowanie rzeczy osobistych, dokumentów, środków ochrony przed  skażeniami oraz żywności, ścisłe wykonywanie poleceń organizatorów ewakuacji.

 SPOSOBY ZABEZPIECZANIA I OCHRONY ŻYWNOŚCI, WODY PRZED SKAŻENIAMI

Odporność i zdolność przetrwania ludności w okresie każdego zagrożenia zależy od wielu warunków. Podstawowym z nich jest zaopatrzenie w żywność, a następnie w pozostałe artykuły codziennego użytku. Doświadczenia wynikające z minionych wojen pozwalają stwierdzić, że jest problem dość złożony. Dlatego też w okresie pokojowym rozpatruje się koncepcję zaopatrywania ludności w artykuły pierwszej potrzeby na wypadek ewentualnego zagrożenia.

W gospodarce wojennej zaspakajać się będzie ludzi w podstawowe dobra konsumpcyjne: chleb, ziemniaki, tłuszcze, mięso, cukier, wodę. W konsumpcji wojennej jest nieodzowna ingerencja państwa. Państwo może ograniczyć podaż przez wprowadzenie racjonowania artykułów na zasadach przydziału karnetów lub bonów. Racjonowanie może istnieć równolegle z zaopatrzeniem niereglamentowanym. Niemal każde państwo przy zmianie na system wojenny wprowadza racjonowanie zaopatrzenia.

Ważnym zagadnieniem staje się zaopatrzenie ludności w pierwszym okresie po zagrożeniu. Wizja tego okresu wskazuje, że część zapasów żywnościowych stanie się niezdatna do spożycia ze względu na skażenie. W przewidywaniu tego już w okresie pokoju prowadzi się politykę manewru zapasami podstawowych artykułów. Bardzo istotne jest przede wszystkim zabezpieczenie zapasów żywności przed skażeniem.

A. Zabezpieczenie artykułów żywnościowych przed skażeniami w stanie luźnym i opakowanym
Przy wyborze artykułów żywnościowych, które stanowić mają zapas żywności w domu należy kierować się następującymi wskazówkami:
• by były to artykuły wysokokaloryczne, lekkostrawne i nadające się do przechowywania w domu przez dłuższy czas;
• aby nie zajmowały za dużo miejsca,
• by można było spożywać część artykułów na zimno lub po lekkim podgrzaniu;
• by opakowania były twarde, odporne na wilgoć i rozbicie oraz miały mocne zamknięcia.

W pewnym stopniu domowe zapasy żywności chroni przed skażeniami już mieszkanie, choć normalnie jego hermetyczność jest niewielka, po dokonaniu najprostszych przedsięwzięć zabezpieczających ewentualność skażenia wnętrza mieszkania obniży się ok. 15 razy w porównaniu z warunkami panującymi na zewnątrz domu. Masło, margarynę chleb, mięso i ryby należy przechowywać w szklanych słojach lub szczelnych, drewnianych skrzynkach. Przed włożeniem do słoja lub skrzynki artykuły te owijamy w folię, papier woskowany, pergamin lub nawet zwykły, możliwie gęsty papier.
Pieczywo można przechowywać w polietylenowym worku.

Produkty przechowywane w lodówce należy dodatkowo owinąć w pergamin, papier woskowany lub włożyć do woreczków polietylenowych. Takie produkty, jak: ziemniaki, kapusta i inne jarzyny mogą być ukryte w drewnianej skrzynce, w plastikowej torbie i umieszczone w szafie. Artykuły sypkie takie, jak: kasza, cukier, mąka, itp. znajdujące się w oryginalnych torebkach należy dodatkowo owinąć w pergamin, folię polietylenową, itp. lub przesypać do szklanego słoja, puszki blaszanej ewentualnie innego pojemnika odpowiednio uszczelnionego.

Produkty żywnościowe, które znajdują się w opakowaniach metalowych, szklanych lub wykonanych z materiałów nie przepuszczających wody i pyłów nie wymagają specjalnego zabezpieczenia, ponieważ nawet w wypadku skażenia łatwo jest usunąć pył chociażby przez zmycie. Żywność przewidziana na kilka dni pobytu w rejonie skażenia powinna być opakowana oddzielnie w szczelny pojemnik.

B. Zabezpieczenie wody pitnej
Bez jedzenia można żyć długo, zależnie od organizmu, ale bez wody można przeżyć zaledwie kilka dni, stąd bardzo ważne jest zapewnienie dostaw wody. Istniejące w warunkach pokojowych zaopatrzenie w wodę w wypadku zagrożenia może być przerwane. Dlatego też konieczne jest nie tylko dokonanie zabiegów zmierzających do ochrony źródeł wody pitnej przed skażeniami, ale i posiadanie dostatecznego zapasu wody w budowlach ochronnych i miejscach pobytu ludności, niezależnie od dostaw z sieci wodociągowej.

Należy stwierdzić, że niezbędny zapas wody pitnej może być w pewnej mierze „zastąpiony” przez inne płynne pokarmy, jarzyny i owoce. Do tego celu nadają się różnego rodzaju soki jarzynowe i owocowe przechowywane w butelkach lub innych opakowaniach, które są łatwe do przechowywania, przygotowane indywidualnie lub przez przetwórnie napojów, a przede wszystkim wody mineralne. Wodę do picia należy przechowywać w szczelnie zamykanych bańkach, zbiornikach lub kanistrach wykonanych z możliwie nierdzewnych i nie tłukących się materiałów.

Należy pamiętać, że nie każda woda po dłuższym okresie przechowywania nadaje się do picia, np. woda ze źródeł powierzchniowych, niechlorowana po kilku dniach może nie nadawać się do spożycia, natomiast chlorowana może być przechowywana w odpowiednich (większych) zbiornikach od 1 - 5 miesięcy. To samo dotyczy wody wodociągowej chlorowanej lub ozonowanej. Najkrócej, bo miesiąc można przechowywać wodę w małych, hermetycznie zamkniętych naczyniach, pozbawionych powietrza, jeżeli woda ta nie była sterylizowana lecz tylko chlorowana. Wodę sterylizowaną można przechowywać nawet w małym naczyniu do 5 miesięcy. Większość źródeł wody, z których miasta korzystają w sieci wodociągowej (tzw. gospodarstwa wodne) położona jest w pewnej odległości i może nie ulec skażeniu. Dla bezpieczeństwa trzeba jednak odczekać jakiś czas do wykonania pomiarów i spadku mocy dawki promieniowania.

Przy studniach każdego rodzaju bardzo ważną sprawą jest zastosowanie odpowiedniego urządzenia do czerpania wody. Najlepiej do tego celu nadaje się wodna pompa. Zabezpieczenie przed skażeniem polega na okręceniu pompy tkaniną pyło- i wodoszczelną. Niemniej ważne jest zabezpieczenie obudowy studni i nieszczelności przy samej cembrowinie. Niezależnie od zabezpieczenia terenu przy samej studni, konieczne jest uszczelnienie części wystającej nad poziom terenu (obudowy). Obudowy te, wykonane z drewna lub betonu muszą posiadać szczelne pokrywy. Wszystkie znajdujące się w nich szpary i szczeliny muszą być dokładnie zabezpieczone listwami z drewna lub w inny sposób.

C. Zasady postępowania ze skażonymi produktami żywnościowymi
Ogólna zasada jest taka: żywność i wodę, które znajdowały się w rejonie skażenia należy traktować, jako podejrzane o skażenie lub zakażenie. Jeżeli były przechowywane w nieszczelnych opakowaniach, a tym bardziej, jeżeli są widoczne skażenia (np. warstwa pyłu promieniotwórczego lub krople środków toksycznych) - nie można ich używać bez uprzedniego skontrolowania przez laboratoria chemiczne, radiologiczne i biologiczne. Warunkiem umożliwiającym spożywanie zabezpieczonej skażonej żywności i wody jest uprzednie odkażenie, dezaktywacja i dezynfekcja.

Odkażanie następuje po skażeniu środkami trującymi. Jest to czynność skomplikowana. Artykuły spożywcze skażone, np. środkami trującymi, jak: iperyt, tabun czy soman nie dadzą się odkazić i muszą być zniszczone. Żywność skażoną luizytem odkaża się przez długie wietrzenie lub gotowanie. Środki o twardej konsystencji (np. sery) są najczęściej skażone powierzchniowo i wystarczy zdjąć z nich zewnętrzną, skażoną warstwę. W ten sam sposób postępuje się ze skażoną mąką, zbożem, kaszą, itp.

Artykuły spożywcze, które były przechowywane w szczelnych opakowaniach nadają się do użytku po odkażeniu opakowań przed ich otwarciem - roztworem wapna chlorowanego lub dwuchlorku wapnia, 5 - 10% roztworem ługu siarkowego lub wody amoniakalnej. Przed przystąpieniem do odkażania opakowań (ta sama zasada powinna być stosowana przy dezaktywacji) podłogę pomieszczeń, w których przeprowadza się ten zabieg należy pokryć warstwą piasku lub trocin. Po zakończeniu odkażania (lub dezaktywacji) trociny i piasek zbiera się i zakopuje do ziemi na głębokość jednego metra. Samoodkażanie uzależnione będzie od temperatury i wilgotności powietrza, np. samoodkażanie po skażeniu środkami fosforoorganicznymi przy wysokiej temperaturze i dobrym wietrzeniu może wynosić od 2 - 3 tygodni.

Dezaktywację przeprowadza się po skażeniu środkami promieniotwórczymi. Zabieg ten jest skuteczny w przypadku, gdy żywność była odpowiednio zabezpieczona. Podobnie, jak przy odkażaniu dezaktywację rozpoczyna się od opakowania. Polega to na wielokrotnym obmywaniu opakowania wodą z dodatkiem środków powierzchniowoczynnych. Produkty płynne klaruje się w ciągu 3 - 5 dni, a następnie czysty płyn przelewa się do czystego naczynia. Środki żywnościowe znajdujące się w hermetycznych opakowaniach (słoikach, puszkach, butelkach, termosach, itp.) są dobrze zabezpieczone przed skażeniem promieniotwórczym. Wystarczy wytrzeć opakowanie szmatą, a następnie obmyć je wodą ze środkiem powierzchniowoczynnym. Podczas gotowania produktów zwierzęcych (mięsa) ok. 50% substancji promieniotwórczych przechodzi do wywaru w ciągu pierwszych 20 - 25 minut. Przedłużenie gotowania nie zwiększa efektu. Przeprowadzając dezaktywację takich produktów, jak: chleb, masło, wędliny, sery, itp., należy ściąć zewnętrzną warstwę grubości 5 - 10mm. Skutecznym sposobem dezaktywacji wielu jarzyn i owoców jest zdjęcie łupiny lub skórki. Najprostszym, choć długotrwałym sposobem dezaktywacji żywności jest jej odstawienie i przeczekanie aż nastąpi naturalny spadek skażenia promieniotwórczego (bardzo długi okres). Dezaktywację wody przeprowadzić można różnymi sposobami, np. przez: klarowanie, filtrowanie i destylację.

Dezynfekcję artykułów żywnościowych i wody przeprowadza się po zakażeniu środkami biologicznymi. Jeżeli środki spożywcze były przechowywane w hermetycznych opakowaniach, to opakowania te należy zdezynfekować przez przemycie 10% roztworem siarczanu amonowego i 20% roztworem wapna chlorowanego. Następnie przeciera się je szmatami zmoczonymi w tym samym roztworze. Po dezynfekcji opakowania produkty wyjmuje się i przez dłuższy czas poddaje działaniu wysokiej temperatury. Konserwy przed otwarciem puszki gotuje się w 3% roztworze sody przy temperaturze 100 - 110ºC.

Mąkę, chleb, suchary, ciasto, itp. po dezynfekcji można podawać tylko zwierzętom (są bardziej odporne). Skażone tłuszcze, oleje można smażyć przez 30 - 60 minut w temperaturze powyżej 100ºC. Innymi sposobami dezynfekcji żywności są: pozostawienie jej na słońcu (promienie słoneczne mają właściwości bakteriobójcze), naświetlanie promieniami ultrafioletowymi, sterylizacja wysoką temperaturą. Najprostszym, a przy tym skutecznym sposobem dezynfekcji wody jest jej gotowanie. Większość bakterii ginie po 30 minutach gotowania , niektóre jednak mikroby zniszczone zostają dopiero po 2 godzinnym wrzeniu wody. Wodę skażoną można również chlorować. Do dezynfekcji artykułów żywnościowych nie wolno stosować: wapna chlorowanego, kwasu karbolowego, formaliny, lizolu, itp. Środki te można wykorzystać tylko do dezynfekcji opakowań.

 ORGANIZACJA LIKWIDACJI SKUTKÓW UŻYCIA ŚRODKÓW BIOLOGICZNYCH, CHEMICZNYCH I PROMIENIOTWÓRCZYCH

Ogólna charakterystyka i organizacja dekontaminacji (dezaktywacja, odkażanie).
DEKONTAMINACJA (dezaktywacja, odkażanie) polega na usuwaniu z powierzchni ciała ludzkiego, błon śluzowych oczu, nosa i ust substancji promieniotwórczych, środków trujących i biologicznych. Celem dekontaminacji jest zmniejszenie absorpcji trucizn przez osoby poszkodowane oraz zapobieganie wtórnemu skażeniu służb ratowniczych.

Rejon porażenia dzielimy na strefy:
1. Strefa CZERWONA (GORĄCA) - otacza bezpośrednie miejsce zdarzenia gdzie dochodzi do skażenia pierwotnego. W niej nie wykonuje się żadnych zabiegów dekontaminacji oprócz ewakuacji.
2. Strefa ŻÓŁTA (CIEPŁA) - w której przeprowadza się dekontaminację oraz proste zabiegi medyczne np. udrożnienie dróg oddechowych, itp.
3. Strefa ZIELONA (ZIMNA) - w której zlokalizowane są źródła pomocy m.in. pełne zabiegi medyczne.

Organizacja dekontaminacji osób porażonych.
Etap I
• zdjąć z poszkodowanego odzież, biżuterię i buty;
• rzeczy zabezpieczyć w specjalnych workach i pozostawić w strefie skażenia zgodnie z procedurą przewidzianą dla substancji niebezpiecznych;
• zanieczyszczeń stałych nie wolno usuwać przy pomocy szczotek lub innych narzędzi;
• zanieczyszczenia w postaci cieczy można próbować delikatnie usunąć za pomocą tamponu, chusteczki itp.
Etap II
• miejsce skażone umyć dużą ilością letniej wody pod łagodnym ciśnieniem (zwrócić szczególną uwagę na fałdy skóry, okolice pach , pachwin i na stopy, zmywać wodą od głowy w kierunku stóp);
• w przypadku substancji nieznanych lub substancji nierozpuszczalnych w wodzie można użyć delikatnych detergentów (mydło szare);
• nie używać żadnych substancji chemicznych do dekontaminacji skóry błon śluzowych;
• w przypadku podejrzenia skażenia oczu należy ewentualnie usunąć szkła kontaktowe i przemywać oczy wodą.

UWAGA:
1. przy skażeniu środkami chemicznymi jak:
a) paraliżujące (pary), związki cyjanowe, środki uszkadzające płuca:
− należy zdjąć ubranie, a do mycia stosować 0,5 % roztwór podchlorynu wapnia;
b) paraliżujące (płyny), parzące:
− postąpić jak wyżej, dodatkowo usunąć mechanicznie skażenia;
c) łzawiące:
− do mycia stosować mydło szare i wodę.
2. przy skażeniu środkami biologicznymi stosować standardowe mycie ciała;
3. przy skażeniu radiologicznym stosować mycie mydłem i wodą całego ciała.

Ogólne zasady dekontaminacji:
• opóźnienie dekontaminacji może mieć większe znaczenie niż długość jej przeprowadzania;
• spłukiwanie 15 ofiar, po zdjęciu wszystkich elementów garderoby, przeznaczając 1 minutę dla osoby jest lepszym rozwiązaniem niż spłukiwanie 1 osoby poszkodowanej przez 15 minut, bowiem większość substancji płynnych i stałych usuwanych jest w czasie krótkiej dekontaminacji;
• często wymagana jest obecność toksykologa klinicznego;
• należy wziąć pod uwagę toksyczność użytego środka;
• odpowiednia dekontaminacja zapobiega skażeniom wtórnym , co ma szczególne znaczenie dla pracowników służby zdrowia, które będą miały kontakt z osobami poszkodowanymi;
• układ oddechowy:
− przerwać narażenie;
− zapewnić odpowiedni a wentylację (podawać tlen);
• skóra:
− dekontaminacja w przypadku narażania na gazy nie jest konieczna;
− odzież może być źródłem skażenia wtórnego;
− nieuszkodzona skóra jest barierą dla wielu, ale nie wszystkich rodzajów trucizn;
− absorpcja przez skórę wzrasta w przypadku jej uszkodzenia i w wysokiej temperaturze;
− pewne części ciała są bardziej podatne na absorpcję substancji chemicznej niż inne np. okolice genitaliów absorbują substancje chemiczne o wiele szybciej niż ręce i stopy;
• substancje chemiczne rozpuszczalne w tłuszczach są zwykle łatwo absorbowane przez nie
uszkodzoną skórę;
• narażenie na gazy duszące nie wymaga specjalnej dekontaminacji skóry i błon śluzowych;
• narażenie na gazy drażniące i żrące wymaga dekontaminacji przy pomocy wody ,
• skażenie substancjami stałymi lub cieczami wymaga dekontaminacji w strefie ciepłej (żółtej).